Με όπλα το σοκ και το δέος

«...Και να δεις που οι λαοί, της Ασίας των Περσών, θα πατήσουν το νόμο και δεν θα δίνουν το φόρο τους πια πιεσμένοι από το βασιλιά μας. Και θα πάψουν να τον προσκυνούν και να πέφτουν στα γόνατα. Γατί η δύναμη του βασιλιά έχει πλέον χαθεί...»

Αισχύλου «Πέρσες»

Τι είναι αυτό που μπορεί να οδηγήσει το Νίτσε, τη λαϊκή παράδοση, το λεγόμενο «Σύνδρομο της Στοκχόλμης» ή το τελευταία περισσότερο δημοφιλές «Δόγμα του Σοκ» να βαδίσουν σε κοινά μονοπάτια, βρίσκοντας κοινό παρονομαστή στην Ελλάδα τού σήμερα; Η αλήθεια. Πλανάται σφόδρα όποιος θεωρεί ότι αυτή η Λερναία Ύδρα είναι μονάχα μία ή επιδέχεται μονάχα μία ερμηνεία, μία οπτική ή μία προσέγγιση. Κι ίσως αυτό που της δίνει μεγαλύτερη αξία ή που προκαλεί μεγαλύτερο δέος από την ίδια είναι η αναζήτησή της, με τον ίδιο τρόπο που το ταξίδι για την Ιθάκη διαφέρει από την ίδια την Ιθάκη...

Η Νεότερη Ιστορία είναι γραμμένη με τον τρόπο εκείνο που καθορίζεται από τις απόψεις των νικητών, οι οποίοι και επέβαλαν με ποικίλους τρόπους τις δογματικές αντιλήψεις τους στους ηττημένους, αλλά και στους αδύναμους λαούς, οι οποίοι δεν θα τολμούσαν να τις αντικρούσουν. Στις μέρες μας, η επιβολή ανάλογων νεοταξικών αντιλήψεων επιχειρείται με βασικά όπλα το σοκ, το φόβο, την παραπληροφόρηση, τη σύγχυση και την εξάρτηση.

Η σωστή άσκηση ψυχολογικής βίας θεωρητικά είναι το ισχυρότερο όπλο απέναντι στις κοινωνίες, προκειμένου αυτές να υποταχθούν στις βουλές των εξουσιαστικών κέντρων. Πρόκειται για εκείνες τις κρυφές ηγεμονίες που συνήθως κινούν τα νήματα από το ασφαλές αθέατο περιβάλλον τους, όπου και απλώνεται η τεράστια σκακιέρα πάνω στην οποία αποφασίζονται οι τύχες του κόσμου. Κι αυτό το μέσο πίεσης και εξουσίας των μαζών δεν είναι κάτι που γεννήθηκε στις μέρες μας, αλλά αποτελεί μια πανάρχαια στρατηγική η οποία εφαρμόστηκε με επιτυχία, άλλοτε με τη δύναμη των όπλων κι άλλες φορές χωρίς την αιματηρή χρήση τους.

Στο τέλος, πολλοί λαοί, που με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο νικήθηκαν και υποτάχθηκαν, έμειναν πειθήνια κάτω από το ζυγό του νικητή, χωρίς να τον εξαναγκάζουν να ασκήσει τη δύναμή του για να διατηρήσει την ηγεμονία του. Διότι στο σκλάβο φώλιαζε ο τρόμος που τον καθιστούσε υποχείριο του κατακτητή.

Η χρήση του σοκ και η διατήρηση του φόβου και της ανασφάλειας για να επιτύχουν ως εξουσιαστικά μέτρα, απαιτούν συνήθως εντυπωσιακές τιμωρίες παραδειγματικού χαρακτήρα, που υπενθυμίζουν στον αδύναμο την οδύνη της ήττας και της υποταγής του.

Το «δόγμα του σοκ και του τρόμου» χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τη Νεότερη Ιστορία της Ευρώπης. Ενας από εκείνους που το εφάρμοσε με αποτελεσματικό -και φρικαλέο- τρόπο, ήταν ο Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς (μέγας διαφωτιστής, υπουργός των Γερμανών εθνικοσοσιαλιστών και στενός συνεργάτης του Αδόλφου Χίτλερ), ο οποίος έδινε συχνά οδηγίες στους αξιωματούχους διοικητές του να επιχειρούν κατά διαστήματα μαζικές εκτελέσεις -έστω και αναίτια- προκειμένου να διατηρείται υποταγμένη η συνείδηση των κατακτημένων λαών στο βαθμό που ο ίδιος επιθυμούσε.

Κάτι ανάλογο προφανώς συμβαίνει και στην πατρίδα μας, αναίμακτο προς το παρόν αλλά μεταμφιεσμένο περίτεχνα σε «μια ιστορική αναγκαιότητα προς χάριν της ενότητας των λαών της Ευρώπης, ώστε να διατηρηθεί η ειρήνη και να εξασφαλισθεί στη μικρή χώρα μας ότι θα μείνει όρθια χωρίς να χρεοκοπήσει».

Η ψυχολογική βία, λοιπόν, συνεχίζει να ζει ανάμεσα στους απλούς πολίτες και να εκρήγνυται όταν το απαιτήσουν οι περιστάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των απανταχού εξουσιαστών. Και θα συνεχίσει να αποτελεί τον προσφιλέστερο μοχλό πίεσης, κυρίως σε βάρος των αδύναμων λαών, προκειμένου να πολτοποιηθούν οι συνειδήσεις τους και να καμφθούν οι εκδηλούμενες αντιδράσεις τους.

Το δόγμα του σοκ

Ο Νίτσε είχε υποστηρίξει πως «κανείς δεν επιθυμεί πραγματικά να βοηθήσει τον άλλον. Αντίθετα, οι άνθρωποι θέλουν μόνο να κυριαρχούν και να αυξάνουν την εξουσία τους». Από την άλλη, και η επιστήμη ενίοτε χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως για τον ίδιο σκοπό, ανάλογα με τα ζητήματα που απασχολούν την «επικαιρότητα» της εξουσίας.

Οι έννοιες της αλήθειας και της φύσης της εξουσίας έχουν απασχολήσει πλήθος ανθρώπων του πνεύματος και του κόσμου των ιδεών, καθώς και καθημερινούς ανθρώπους με ευρεία αντίληψη της πραγματικότητας, που, παρά τα όσα βιώνουν, δεν έχουν υποστεί ακόμη κάποιο «κούρεμα» της κοσμοθεωρίας τους. Όσοι αναζητούν την αλήθεια, πραγματικά γνωρίζουν καλά πως μπορούν να την προσεγγίσουν μονάχα μέσα από το σκεπτικισμό και τη δυσπιστία. Είναι όμως αυτό αρκετό για να αντιμετωπίσει κανείς τις προσωπικές του πεποιθήσεις, που στη συνέχεια μεταφράζονται στο μυαλό του σε «αλήθεια»; Τη βεβαιότητα, δηλαδή, ότι αυτό που θεωρεί το άτομο ως σωστό ισχύει πραγματικά; Πόσο έτοιμος είναι, λοιπόν, κανείς ξεκινώντας αυτό το ταξίδι; Τι γίνεται όταν ανακαλύπτει περισσότερη αλήθεια από θα ήθελε ή -χειρότερα- από όση μπορούσε να αντέξει;

Εδώ λοιπόν, έρχεται η επιστήμη της ψυχολογίας να επισημάνει πως στην αδυναμία μας να αντιμετωπίσουμε νέες καταστάσεις, που ανατρέπουν την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα (άρα και το αίσθημα ασφάλειας που μέχρι εκείνη τη στιγμή νιώθουμε), συμβαίνει συχνά να περνάμε στην προσκόλληση σε κάτι, μέσω του οποίου έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τον κόσμο. Σε πολλές περιπτώσεις, όταν αναλογιζόμαστε το πώς θα είναι η ζωή μας σε ένα άγνωστο (και άρα απρόβλεπτο και μη διαχειρίσιμο) μέλλον, δημιουργείται ένα λανθάνον αίσθημα ασφάλειας για την παρούσα άσχημη, ωστόσο νοείται διαχειρίσιμη, άρα και μη επικίνδυνη, εφόσον το άτομο έχει επιβιώσει βιώνοντάς την. Σε ακραίες δε περιπτώσεις, είναι δυνατόν το άτομο ή τα άτομα που βιώνουν αυτές τις φοβικές καταστάσεις να δεθούν συναισθηματικά τόσο με αυτές, όσο και με τα άτομα που τις έχουν προκαλέσει.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τεσσάρων Σουηδών πολιτών στη Στοκχόλμη το 1973, όπου ανέπτυξαν τέτοια συναισθήματα συμπάθειας με τους εγκληματίες που τους κρατούσαν ομήρους για έξι ημέρες σε ένα θησαυροφυλάκιο μιας τράπεζας, ώστε αντιστάθηκαν σθεναρά κατά την προσπάθεια των Αρχών να τους διασώσουν. Λίγο αργότερα αφού απελευθερώθηκαν, αρνήθηκαν να καταθέσουν εναντίον των απαγωγέων τους και προσφέρθηκαν να ενισχύσουν οικονομικά το δικαστικό τους αγώνα. Αυτή ήταν η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση όπου το θύμα ανέπτυξε μια συμπάθεια, ένα «δεσμό» με τον απαγωγέα του, ένα γεγονός που «ονομάτισε» ένα σύνδρομο το οποίο πάσχιζαν να περιχαρακώσουν σε κάποιο επιστημονικό «κουτάκι» οι ιατροί και δικαστές της εποχής. Η υπόθεση αυτή στιγμάτισε σε τέτοιο βαθμό τα θύματα, ώστε κάποια από αυτά άλλαξαν το όνομά τους, μη μπορώντας να αντέξουν το βάρος της γέννησης αυτού του συνδρόμου.

Ένα αλλόκοτο σύνδρομο

Σύμφωνα με τους ειδικούς, το «Σύνδρομο της Στοκχόλμης» περιγράφει την ταύτιση των θυμάτων απαγωγής με τους απαγωγείς τους, ως αποτέλεσμα διαφόρων εσωτερικών διεργασιών του «μηχανισμού άμυνας του Εγώ». Υπό συνθήκες πίεσης, το άτομο αναζητεί τρόπους να επαναφέρει την ψυχική του ηρεμία και ισορροπία, προς αποφυγήν του άγχους που δημιουργεί η επίθεση, και ταυτίζεται με το θύτη, ώστε να διαμορφώσει θετικά συναισθήματα γι' αυτόν. Με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετεί τη βασική αρχή του μηχανισμού άμυνας που υπαγορεύει ότι δεν μπορεί κάποιος να νιώθει φιλικά προς κάποιο εχθρικό πρόσωπο και άρα πρέπει να ταυτιστεί με το θύτη, μετατρέποντάς τον σε «καλό» πρόσωπο, κατά συνέπεια φιλικό κι επομένως ακίνδυνο.

Τα συμπτώματα του συνδρόμου ενδέχεται να διαρκέσουν χρόνια και σε μερικές περιπτώσεις δεν υποχωρούν εντελώς, ακόμη και μετά από μακροχρόνια θεραπεία και ψυχολογική υποστήριξη.

Τα χαρακτηριστικά του συνδρόμου εμφανίζονται σε άτομα που βίωσαν μια φοβερή ψυχολογική πίεση (κακοποιημένες γυναίκες και παιδιά, άνθρωποι που έζησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, αιχμάλωτοι πολέμου, όμηροι κ.ά.), όπου κάτω από αυτήν, αλλά και από ενδεχόμενη σωματική εξάντληση, είναι δυνατόν να ανέπτυξαν συμπεριφορές που σε άλλες συνθήκες θα θεωρούνταν παράλογες.

Αναφερόμαστε δηλαδή σε πράξεις ευγένειας από τους δράστες -ακόμη και πολύ μικρής σημασίας- οι οποίες παίρνουν σημαντικές διαστάσεις στην ψυχολογία του θύματος. Απόπειρες τρίτων για διάσωση, που εκλαμβάνονται από τα θύματα ως απειλή της ισορροπίας, συνεπώς αποδοκιμάζονται ή παρεμποδίζονται. Παρερμήνευση των κινήτρων των δραστών από το θύμα. Σύγχυση ως προς τη διάρκεια της ομηρίας, την οποία το θύμα αντιλαμβάνεται ως μικρότερης διάρκειας σε σχέση με την πραγματικότητα.

Η Πάτι που έγινε... Τάνια

Μία ακόμη γνωστή περίπτωση του «Συνδρόμου της Στοκχόλμης» είναι αυτή της Patty Hearst, κόρης ενός από τους πλουσιότερους Αμερικανούς εκδότες, που απήχθη για πολιτικούς λόγους από την οργάνωση «Symbionese Liberation Army» τον Φεβρουάριο του 1974 στην Καλιφόρνια. Αρχικά οι απαγωγείς ζήτησαν από τις Αρχές την ανταλλαγή της Patty με μέλη της οργάνωσής τους που βρίσκονταν στη φυλακή, αλλά όταν η αστυνομία αρνήθηκε, οι απαγωγείς στράφηκαν στην οικογένειά της με αίτημα να παραδοθεί φαγητό με μορφή ανθρωπιστικής βοήθειας σε χιλιάδες άπορους. Όμως, μετά την ικανοποίηση του αιτήματός τους, αρνήθηκαν να ελευθερώσουν την αιχμάλωτη. Λίγες εβδομάδες αργότερα, η Patty έγινε συνεργός των απαγωγέων, λαμβάνοντας μέρος σε ληστεία που οργάνωσαν, χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο «Τάνια». Στη συνέχεια εκδόθηκε ένταλμα σύλληψής της, ενώ η υπόθεσή της αποχαρακτηρίστηκε ως «απαγωγή». Η ίδια συνελήφθη 14 μήνες αργότερα, αρνούμενη όλες τις κατηγορίες συμμετοχής της στην οργάνωση και αφορίζοντας τη δράση των μελών της. Στο δικαστήριο η Patty μίλησε για τις συνθήκες κράτησής της, περιγράφοντας την ψυχολογική και σωματική κακοποίηση που είχε δεχθεί από τους απαγωγείς, ζώντας δεμένη μέσα σε μια ντουλάπα με τα μάτια δεμένα.

Η απόπειρα ταύτισης της υπόθεσής της με αυτήν των «τεσσάρων της Στοκχόλμης» το 1973 δεν στάθηκε ικανό ελαφρυντικό για την περίπτωσή της, έτσι η Patty Hearst κρίθηκε ένοχη και εξέτισε ποινή φυλάκισης δύο χρόνων για ένοπλη ληστεία. Το 2001 και ενώ η επιστημονική κοινότητα είχε περιγράψει με σαφήνεια τη διαταραχή που ο Σουηδός ψυχίατρος και εγκληματολόγος Nils Bejerot πρωτοχαρακτήρισε ως «Σύνδρομο της Στοκχόλμης», η Patty έλαβε χάρη για τις κατηγορίες εναντίον της κατά την τελευταία μέρα της θητείας του τότε Αμερικανού προέδρου Μπιλ Κλίντον.

Δόγμα του σοκ και Ελλάδα

Στο διεθνές της best seller «Το Δόγμα του Σοκ», η συγγραφέας Naomi Klein μας δίνει μια εναλλακτική ιστορία της εποχής μας. Περιγράφει μια κατάσταση αμόκ στην οποία βρίσκεται η παγκόσμια τάξη και παραθέτει αδιάσειστα στοιχεία επιχειρώντας να αναλύσει την οικονομική επανάσταση των ελεύθερων αγορών, καθώς και τον καταστροφικό ρόλο του καπιταλισμού. Όλα αυτά συμβαίνουν μέσω στοχευμένων και μελετημένων κινήσεων που εφαρμόζονται από τους νεοφιλελεύθερους εμπνευστές και υποστηρικτές του που, χρησιμοποιώντας επανειλημμένα τη βία και μια σειρά από τρομακτικά σοκ, επιβάλλουν τις ακραίες πολιτικές τους.

Στην Ελλάδα τα αποτελέσματα από την εφαρμογή αυτού του «σοκ» είναι σχεδόν ίδια με εκείνα των χωρών της Λατινικής Αμερικής όπου εφαρμόστηκε τα προηγούμενα χρόνια. Αυτό συνέβη μέσω της μείωσης των μισθών και των εισοδημάτων, της αβάσταχτης φορολογίας, του κλεισίματος πολλών επιχειρήσεων, της εντατικοποίησης των ιδιωτικοποιήσεων, της πώλησης των δημόσιων εκτάσεων, της αύξησης της ανεργίας και της φτώχειας, της ύφεσης που μεγαλώνει και του δημόσιου χρέους που αυξάνεται.

Οι πολίτες της Ελλάδας ζουν τα τελευταία χρόνια κάτω από μεγάλη ψυχολογική πίεση, που εξελίσσεται δραματικά και που συχνά μεταφράζεται σε σωματική εξάντληση, με τα ποσοστά κατάθλιψης και αυτοκτονιών να έχουν αυξητική πορεία. Ωστόσο, παρακολουθώντας τα ποσοστά των κομμάτων που στοιχειοθετούν τον πολιτικό χώρο σήμερα, δεν μπορεί κανείς παρά να νιώσει έκπληξη από το παράδοξο της συνύπαρξης ενός μεγάλου ποσοστού που απαξιώνει σε σημαντικό βαθμό τα κόμματα και τους εκπροσώπους τους, παράλληλα με εκείνο που δεν επιλέγει τίποτε άλλο εκτός από αυτά τα ίδια κόμματα.

Συμπτώματα της κατάστασης σοκ

Τα συμπεράσματα που μπορεί να βγάλει κανείς εξετάζοντας προσεκτικά τα συμπτώματα του «Συνδρόμου της Στοκχόλμης» και της κατάστασης σοκ στην οποία βρισκόμαστε σήμερα προκαλούν ενδιαφέρον. Τα «συμπτώματα» αυτά περιλαμβάνουν τα εξής: Κοινωνικές παροχές των κυβερνώντων (κυρίως προεκλογικά) παίρνουν σημαντικές διαστάσεις στην ψυχολογία του κόσμου. Απόπειρες συλλογικοτήτων που επιθυμούν τη διάσωση της χώρας εκλαμβάνονται ως απειλή της ισορροπίας, αφού οι συνέπειες των προτάσεών τους κρίνονται απρόβλεπτες, άρα και οδυνηρές, με αποτέλεσμα να αποδοκιμάζονται ή να παρεμποδίζονται. Συχνά ο πολίτης παρερμηνεύει τις προθέσεις και τα κίνητρα των κυβερνώντων. Συχνά παραλληλίζεται η παροντική κατάσταση με μια παρελθοντική, την οποία ο κόσμος έχει εξιδανικεύσει τόσο ως προς τη διάρκεια όσο και ως προς τις συνέπειες. Με αυτόν τον τρόπο «κουκουλώνονται» άλλα σημαντικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο παρόν.

Σφάξε με Αγά μου ν’ αγιάσω

Είναι δυνατόν μια παροιμία σαν και την παραπάνω να βρει εφαπτόμενο σημείο στο μέχρι τώρα σκεπτικό που έχει αναπτυχθεί; Κι όμως, αυτή η παροιμία χαρακτηρίζει γενικότερα όσους έχουν άτολμη και παθητική στάση. Αναφέρεται σε εκείνους που, φοβούμενοι να υπερασπιστούν και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, υποκρύπτουν τη δειλία τους προφασιζόμενοι μια δήθεν θυσία για το κοινό καλό και τις ανώτερες ηθικές αξίες. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον κορυφαίο λαογράφο και θεμελιωτή των λαογραφικών σπουδών στην Ελλάδα, Νικόλαο Πολίτη, η φράση αυτή ελέχθη «από τους χριστιανούς, οι οποίοι, αντί να αμυνθούν για τη ζωή τους, προσδοκούσαν τον "στέφανον του μαρτυρίου", δειλιάζοντας μπροστά στους αλλόπιστους, υπομένοντας καρτερικά, χωρίς αντίσταση το θάνατο».

Τελικά αποδεικνύεται πως η Ιστορία επαναλαμβάνεται κάνοντας κύκλους και οι λαϊκές παροιμίες ταξιδεύουν στο χρόνο, έχοντας τη δική τους συμβολή στο συλλογισμό και το ταξίδι για την αλήθεια.

Εν κατακλείδι, συχνά το κυνήγι της αλήθειας μετατρέπεται σε έναν άνισο αγώνα, μιας και η πραγματικότητα ορίζεται κατ' επέκταση από την αντίληψή μας γι' αυτή και η αλήθεια παίρνει τη μορφή που επιλέγουμε να της δώσουμε εμείς οι ίδιοι. Αν πρέπει να κάνουμε κάτι, είναι να κοιτάξουμε τον εαυτό μας και τα πράγματα από απόσταση, ακλουθώντας τη φωνή ενός ανθρώπου που γέννησε διαμάντια φιλοσοφικών αποφθεγμάτων για να φωτίζουν τη δική μας πορεία: «Η κοσμική προοπτική πάντα αποδυναμώνει την τραγωδία. Αν ανέβουμε αρκετά ψηλά θα φτάσουμε σε ένα ύψος όπου η τραγωδία παύει να φαίνεται τραγική», είπε ο μεγάλος Νίτσε.

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ – ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ – 23/3/2012