Η ιαπωνική εκδοχή της καταστροφής

Κάτοικοι μιας από τις πιο σεισμογενείς περιοχές του πλανήτη, οι Ιάπωνες αιώνες τώρα βιώνουν τον τρόμο που προέρχεται από τα έγκατα της Γης. Στη σύγχρονη ιστορία τους γνώρισαν και έναν μεγαλύτερο: αυτόν της πυρηνικής ενέργειας. Κύματα που καταπίνουν ολόκληρα νησιά, σεισμοί που αφανίζουν μεγαλουπόλεις, τέρατα – δημιουργήματα πυρηνικών δοκιμών που σκορπούν τον όλεθρο. Από το Γκοτζίλα μέχρι τα μάνγκα και από τα λαϊκά παραμύθια έως τις εικαστικές τέχνες, η αγωνία της συντέλειας, άλλοτε από την οργισμένη φύση και άλλοτε από την ανεξέλεγκτη πυρηνική ενέργεια, διατρέχει ένα μεγάλο κομμάτι της ιαπωνικής κουλτούρας. Μια προσπάθεια να εξορκιστεί το «κακό» -αυτό που δεν μπορείς να αποφύγεις ή αυτό που ο ίδιος έχεις προκαλέσει…

Για τους Ιάπωνες μια καταστροφή, όσο μαζική κι αν είναι, δεν σημαίνει το τέλος του κόσμου. Αυτή η ιδέα δεν αποτελεί στοιχείο του βουδισμού ούτε και του σίντο, της παλιάς τους θρησκείας. Όσο σοβαρή κι αν είναι η καταστροφή, η ζωή ξαναρχίζει. Συνεπώς, γιατί να φοβούνται τους σεισμούς, τους λιμούς και τους καταποντισμούς;

Ένα πελώριο κύμα υψώνεται μέχρι τον ουρανό. Στην κορυφή, αρχίζει να διπλώνεται προς τα κάτω έτοιμο να καταπιεί τις βάρκες με τους ψαράδες που παλεύουν να σωθούν από τη μανία του. Δεν πρόκειται για εικόνα που μεταδόθηκε δορυφορικά από την Ιαπωνία, μεταφέροντας στις μικρές μας οθόνες το δέος και τον όλεθρο του πρόσφατου σεισμού και του τσουνάμι που σάρωσε τις ακτές της. Είναι, αντίθετα, μια ξυλογραφία των αρχών του 19ου αιώνα που αποτελεί ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα έργα της ιαπωνικής τέχνης. Το «Μεγάλο κύμα» είναι το πιο διάσημο έργο του χαράκτη Hokusai (1760-1849): μια αποθέωση της θάλασσας, από έναν καλλιτέχνη που βίωνε (όπως όλοι οι πρόγονοι και οι επίγονοι του) τον τρόμο από τα έγκατα της γης και την απειλή ενός -κάθε άλλο παρά Ειρηνικού- ωκεανού που περικλείει τη χώρα.

Η εξοικείωση των Ιαπώνων στην ιδέα της μεγάλης καταστροφής, εξαιτίας ενός σεισμού, ενός τσουνάμι ή μιας πυρηνικής απειλής όπως αυτά που τους επιφύλασσε η αποφράδα 11η Μαρτίου, οφείλει πολλά στο σινεμά, την τηλεόραση, ή τα κόμικς. Είναι εντυπωσιακός ο αριθμός των ταινιών, των τηλεοπτικών σίριαλ και των εικονογραφημένων σελίδων που αφηγούνται τη συντέλεια της χώρας. Προετοιμάζοντας, με το δικό τους τρόπο, το κοινό για το «ο μη γένοιτο». Το 2009, για να αναφέρουμε ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα, η ιαπωνική τηλεόραση πρόβαλε μια δημοφιλέστατη σειρά κινουμένων σχεδίων. Ο τίτλος της θα μπορούσε να είναι μια λιτή ανακοίνωση σεισμολογικού κέντρου: «Τόκιο μέγεθος 8.0». Μπορεί τα ρίχτερ της τηλεοπτικής σειράς να υπολείπονταν των 8,9 της δραματικής επικαιρότητας, οι εικόνες όμως ξεπερνούσαν τον πραγματικό εφιάλτη που ήλθε με δύο χρόνια καθυστέρηση. Χάρη στα ειδικά εφέ, ο φημισμένος Πύργος του Τόκιο και η γέφυρα του Ουρανίου Τόξου καταρρέουν εξαιτίας ενός σεισμού που ισοπεδώνει την ιαπωνική πρωτεύουσα, ενώ ένα τσουνάμι αποτελειώνει το καταστροφικό έργο.

Εκτός από τα τηλεοπτικά «φροντιστήρια τρόμου», η κινηματογραφική οθόνη έχει συμβάλει σημαντικά στη διάχυση αυτής της ιδέας. Η «Βύθιση της Ιαπωνίας» («Nippon chinbotsu», 1974) ίσως αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της καταστροφής in extremis. Συγκλονισμένη από ισχυρούς σεισμούς και εκρήξεις ηφαιστείων, η Ιαπωνία βουλιάζει στη θάλασσα και εξαφανίζεται από τον παγκόσμιο χάρτη. Εκτός από τα φυσικά αίτια, η κινηματογραφική φαντασία έχει αποδώσει την ευθύνη για τέτοιου μεγέθους καταστροφές ακόμα και σε ...σκοτεινές δυνάμεις! Όπως στην περίπτωση της θεάς της θάλασσας, Πόνιο, που χρησιμοποιεί τη μαγεία του πατέρα της με αποτέλεσμα να ταράξει την ισορροπία του πλανήτη, να αρχίσει η Σελήνη να πλησιάζει τη Γη, και να προκληθεί ένα καταστροφικό τσουνάμι. Όλα αυτά συμβαίνουν στην ταινία κινουμένων σχεδίων του μαέστρου Hayao Miyazaki «Ponyo», που ήταν υποψήφια για τον Χρυσό Λέοντα στο κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βενετίας το 2008.

Με αφορμή την ταινία του, ο πολυβραβευμένος σκηνοθέτης (Όσκαρ κινουμένων σχεδίων 2003 για το «Spirited away / Στη χώρα των θαυμάτων») μίλησε για τον ιδιαίτερο ψυχισμό που αναπτύσσουν οι Ιάπωνες απέναντι σε τέτοιας κλίμακας καταστροφές: «Υπάρχουν πολλοί τυφώνες, σεισμοί, παλιρροϊκά κύματα στην Ιαπωνία. Δεν βοηθά καθόλου να αντιμετωπίζονται αυτές οι καταστροφές ως κατάρες. Αποτελούν μέρος των δεδομένων του κόσμου στον οποίο ζούμε. Στην Ιαπωνία, ο κόσμος έχει μια διαφορετική αντίληψη για τις φυσικές καταστροφές». Η αντίληψη αυτή αποτυπώνεται καθαρά στη λέξη τσουνάμι: σημαίνει το κύμα (nami) που χτυπά ένα λιμάνι (tsu). Οι Ιάπωνες χρησιμοποιούν διαφορετικές λέξεις για να προσδιορίσουν την ορμή και τον όγκο των κυμάτων. Αμέσως μετά το τσουνάμι έρχεται το okinami (κύμα της ανοιχτής θάλασσας) και ακολουθούν αρκετές άλλες υποκατηγορίες.

Το φάντασμα της συντέλειας είναι πανταχού παρόν στο ιαπωνικό σινεμά. Όχι μόνο με σεισμούς, κατακλυσμούς ή καταποντισμούς, αλλά και με τον κίνδυνο από διαρροή ραδιενέργειας. Εξαιτίας της, άλλωστε, προέκυψε ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύμβολα της ιαπωνικής λαϊκής κουλτούρας. Το φοβερό Γκοτζίλα (Gojira στα ιαπωνικά) εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1954, στην ομότιτλη ταινία του Ishiro Honda. Με τις πληγές της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι ακόμα ανοιχτές, υπενθύμιζε τους αόρατους κινδύνους της ατομικής ενέργειας. Αποτέλεσμα κάποιων πυρηνικών εκρήξεων, το ύψους 100 μέτρων και βάρους 60.000 τόνων ερπετό ισοπέδωνε το Τόκιο σε εκείνη την ταινία. Το επανέλαβε αρκετές φορές ακόμα, στις 38 ταινίες που ακολούθησαν με πιο πρόσφατη μια παραγωγή του 2004. Το στοιχείο (και το στοιχειό) της θάλασσας υπάρχει και σε αυτό το τέρας. Η ονομασία του αποτελεί συνδυασμό δύο λέξεων: gorira (γορίλας) και kujira (φάλαινα), υποδηλώνοντας το μέγεθος, τη δύναμη, αλλά και την υδάτινη καταγωγή του. Σύμφωνα με το μύθο, αποτελεί ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα στα υδρόβια και τα χερσαία σπονδυλωτά. Γεγονός που του επιτρέπει να κρύβεται στα βάθη του ωκεανού και να αναδύεται ξαφνικά, προκαλώντας -τι άλλο;- τεράστια τσουνάμι.

Εκτός από τις ταινίες daikaiju (καταστροφής, στα καθ' ημάς), αλλά και τα κινούμενα σχέδια (anime, στα κατ' αυτούς) η μυθολογία της καταστροφής έχει βρει γόνιμο έδαφος και στις εικονογραφημένες σελίδες των μάνγκα. Σε αυτά τα εντελώς sui generis κόμικς που έχουν κατακτήσει τη διεθνή αγορά, οι τυφώνες, οι σεισμοί, τα παλιρροϊκά κύματα, η τήξη αντιδραστήρων υπήρξαν ως προφητεία σε αναρίθμητες εκδόσεις. Στην «ιστορία των τριών Αδόλφων», ο πατριάρχης των ιαπωνικών κόμικς Osamu Tezuka («Astroboy») εικονογραφεί το ξύπνημα του Εγκέλαδου και τις κατακλυσμιαίες επιπτώσεις του. Ένας άλλος σημαντικός σχεδιαστής, ο Jiro Taniguchi, προκαλεί με το πενάκι του ένα τρομερό τυφώνα που σαρώνει τις σελίδες στον «Άνθρωπο που περπατά». Όσο για τον Kaiji Kawaguchi, ξεκινά το δικό του «Πνεύμα του Ήλιου» με έναν τρομακτικό σεισμό που κόβει στα δύο το Χόνσου, μεγαλύτερο νησί της Ιαπωνίας.

Οι καταστροφικές συνέπειες του πρόσφατου σεισμού, του τσουνάμι και των επικίνδυνων αντιδραστήρων δεν άφησαν αλώβητες τις κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές, καθώς και την εκδοτική αγορά των κόμικς. Αρκετές ταινίες που βρίσκονταν στο στάδιο των γυρισμάτων, ή της τεχνικής επεξεργασίας, αναγκάστηκαν να ανασταλούν. Το ίδιο συνέβη με τις τηλεοπτικές σειρές, τα περιοδικά ή τα άλμπουμ που ετοιμάζονταν να κυκλοφορήσουν. Δεν οφείλεται μόνο στις ανυπέρβλητες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν μετά το σεισμό. Είναι κυρίως η θεματολογία και οι εικόνες τους, που ξαναφέρνουν στο νου την (τρομερότερη) πραγματικότητα. Όπως οι Αμερικανοί, που, αμέσως μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, απέσυραν από τις οθόνες και τις σελίδες οτιδήποτε θύμιζε την τραγική 11η Σεπτεμβρίου, έτσι και οι Ιάπωνες αφαιρούν ή αναβάλλουν οτιδήποτε παραπέμπει στη δική τους 11η Μαρτίου.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Μυρτώ Τσελέντη, «Manga: Φαντασία και πραγματικότητα» (εκδ. Αιγόκερως).

Όψεις των σύγχρονων μάνγκα φαντασίας, μέσα από διαφορετικές θεματικές ενότητες που προσφέρει η καθημερινή πραγματικότητα της Ιαπωνίας. Βιβλίο κατάλληλο τόσο για «αμύητους» όσο και για «υποψιασμένους» με το αντικείμενο αναγνώστες.

Jiro Taniguchi, «The Walking Man» (εκδ. Fanfare/Ponent Mon).

Εξαιρετικό δείγμα ενός μαέστρου των μάνγκα, που έχει μεταφραστεί στα αγγλικά. Ένας μεσόκοπος υπάλληλος περπατά στους δρόμους της πόλης, στα μονοπάτια των γειτονικών βουνών και τοπία της περιοχής του, παρατηρώντας σιωπηλός τους ρυθμούς της φύσης. Ανάμεσά τους, το ξέσπασμα μιας θεομηνίας στην οποία αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο του άλμπουμ.

«Comics Underground Japan» (εκδ. BLAST Books).

Η διαφήμιση συμπορευόταν ανέκαθεν με τη βιομηχανία της μόδας. Αντλώντας υλικό από τη συλλογή παλαιών διαφημίσεων του ιστορικού μόδας Jim Heimann, τολμά μια εικαστική περιήγηση στη μόδα του 20ού αιώνα καρέ καρέ.

ΔΕΙΤΕ

«Godzilla: Final Wars» (2005).

Η ταινία με την οποία γιορτάστηκαν τα 50 χρόνια από την πρώτη εμφάνιση του Γκοτζίλα. Μια μεγάλη ομάδα πρωταγωνιστών, που εμφανίστηκαν σε παλαιότερες και νεότερες ταινίες της σειράς, μαζί με διάφορα τέρατα που συγκρούστηκαν κατά καιρούς μαζί του, επιστρέφουν γιορτάζοντας τα γενέθλιά του.

«Ρonyo» (2008).

Το τελευταίο διαμάντι στη δουλειά του βραβευμένου με Όσκαρ Hayao Miyazaki. Με αυτό το anime επανέρχεται στα οικολογικά μηνύματα των ταινιών του, μιλώντας συμβολικά για την οργή της θάλασσας εξαιτίας της μόλυνσης που προκαλούν οι δραστηριότητες των ανθρώπων.

ΕΨΙΛΟΝ ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 3-4-2011