Τεχνικές υποταγής συνειδήσεων

24 ώρες το 24ωρο βομβαρδιζόμαστε από χίλιες δυο πληροφορίες που επηρεάζουν την ψυχολογία μας και τον τρόπο με τον οποίο δρούμε μέσα στο σπίτι, στην εργασία και τις κοινωνικές μας συναναστροφές. Αυτό το ιδιότυπο matrix μέσα στο οποίο κινούμαστε από τη στιγμή της γέννησής μας διαθέτει παίκτες, κανόνες και μέσα επιβολής. Υπάρχει άραγε τρόπος να νιώσουμε κάποια στιγμή πραγματικά ελεύθεροι; Ναι, αρκεί να γνωρίσουμε τη φύση των όπλων που μας οδηγούν στην ύπνωση και την αδράνεια.

Μαζική ύπνωση

Τα «ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ» συνάντησαν και συνομίλησαν με τον ψυχολόγο και υπνοθεραπευτή Άγγελο Βιαννίτη. Τα όσα μας είπε είναι, δίχως αμφιβολία, ιδιαίτερα αποκαλυπτικά.

Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο ύπνωση και πώς ακριβώς θα ορίζατε την ύπνωση της καθημερινότητας;

Για να καταλάβει κανείς τι είναι η ύπνωση, θα πρέπει να εξετάσει τις εσωτερικές λειτουργίες του ανθρώπινου νου, τη σχέση ασυνείδητου και συνειδητού νου και το πως αυτές εκδηλώνονται σε διαφορετικά επίπεδα εγκεφαλικής δραστηριότητας και συνειδητότητας.

Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας λειτουργούμε σε τρία επίπεδα συνειδητότητας: α) την εγρήγορση, που είναι μια κατάσταση πλήρους συναίσθησης όπου το συνειδητό μέρος του νου -οι γνωστικές λειτουργίες, η κριτική αξιολόγηση, η συμπερασματική και επαγωγική λογική, η κατευθυνόμενη σκέψη κ.λπ.- λειτουργεί ταυτόχρονα με το ασυνείδητο. β) τον ύπνο. Στη μεγαλύτερη διάρκεια αυτής της κατάστασης δεν υπάρχει η λειτουργία του συνειδητού. γ) Επίσης, υπάρχει και το ονείρεμα, ένα ιδιαίτερο επίπεδο συνειδητότητας που διαφέρει τόσο από τον ύπνο όσο και από την εγρήγορση και εδώ την πρωτοκαθεδρία έχει το ασυνείδητο μέρος της ύπαρξής μας.

Η ύπνωση ή κατάσταση trance ανήκει σε ένα τέταρτο επίπεδο συνειδητότητας, όπου παράλληλα ανήκουν και όλες οι καταστάσεις διαφοροποιημένης αντίληψης και συνειδητότητας, όπως η μυστικιστική εμπειρία ένωσης με το θείο, η σαμανική έκσταση, οι εξωσωματικές εμπειρίες, ακούσιες ή ηθελημένες, εμπειρίες διευρυμένης αντίληψης με ψυχοτρόπες ουσίες κ.ά.

Χρειάζεται όμως να κατανοηθεί ότι η ύπνωση είναι μια απόλυτα φυσική κατάσταση του νου. Δεν είναι ύπνος. Όταν είναι κανείς υπνωτισμένος εξακολουθεί να έχει πλήρη επίγνωση. Έχει τεκμηριωθεί ότι κατά μέσο όρο μέσα στην ημέρα περνάμε -χωρίς να το συνειδητοποιούμε- από 45 έως 90 λεπτά σε μια κατάσταση ελαφριάς ύπνωσης. Παραδείγματα φυσικής, καθημερινής ύπνωσης είναι μεταξύ άλλων η ονειροπόληση, τα στάδια μετάβασης από την εγρήγορση στον ύπνο και αντίστροφα, η ανάγνωση ενός μυθιστορήματος που η πλοκή του μας απορροφά τόσο ώστε να χάνουμε την αίσθηση του χρόνου κ.ά.

Αυτό που κατά τη γνώμη μου είναι ιδιαίτερα σημαντικό, είναι πως οι έρευνες για τη λειτουργία του εγκεφάλου με τις πιο σύγχρονες απεικονιστικές μεθόδους έχουν δείξει ότι κατά τη διάρκεια παρακολούθησης τηλεοπτικών προγραμμάτων και κινηματογραφικών ταινιών ο εγκέφαλος λειτουργεί ακριβώς όπως σε μια ελαφριά κατάσταση ύπνωσης: Υπάρχει αυξημένη παρουσία εγκεφαλικών κυμάτων Άλφα, μείωση της κριτικής αξιολόγησης, μεγαλύτερη ενδοβολιμότητα των ερεθισμάτων. Με άλλα λόγια, ο νους βρίσκεται σε μια δεκτική, παθητική κατάσταση, όπου τα ερεθίσματα των αισθήσεων -αυτό που βλέπει και ακούει κάποιος- ουσιαστικά λειτουργούν σαν υποβολές.

Είναι δύσκολο να δεχτεί κανείς ότι ο τρόπος που βλέπει τον κόσμο, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τους άλλους, οι γνώμες του και οι πεποιθήσεις του, οι επιθυμίες αλλά και οι φόβοι του είναι κατά ένα μεγάλο μέρος προγραμματισμένα. Τα Media όμως, που χρησιμοποιούν και διακινούν πληροφορία κατά κύριο λόγο μέσω της εικόνας -τηλεόραση, κινηματογράφος, διαφήμιση-, ουσιαστικά έχουν τη δύναμη να διαμορφώσουν αντιλήψεις και γνώμες, να αλλάξουν ή να ενισχύσουν συγκεκριμένες πεποιθήσεις, να δημιουργήσουν φόβους και επιθυμίες, να ελέγξουν συμπεριφορές ακριβώς γιατί απευθύνονται και προγραμματίζουν τον ασυνείδητο νου.

Ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές ανάμεσα στην ύπνωση που κάνει ένας υπνοθεραπευτής και στην ύπνωση στην οποία υποβάλλεται ένας τηλεθεατής;

Κατ' αρχάς ένας εξοικειωμένος με τις τεχνικές υπνοθεραπείας ψυχίατρος, ψυχολόγος ή ψυχοθεραπευτής χρησιμοποιεί την κατάσταση της ύπνωσης για ένα και μόνο σκοπό, αυτόν της θεραπείας. Μπορεί να υποβάλει και να προγραμματίσει μια καινούργια συμπεριφορά, όπως για παράδειγμα όταν δουλεύεις με κάποιες φοβίες. Σκοπός του είναι όταν το άτομο βρεθεί στην κατάσταση ή στο ερέθισμα που πυροδοτεί τις φοβικές αντιδράσεις, όπως το ύψος, η πτήση με το αεροπλάνο, το ασανσέρ, τα μεγάλα σκυλιά, το νερό κ.λπ., να αντιδράσει διαφορετικά. Να νιώσει διαφορετικά, να σκεφτεί διαφορετικά, να συμπεριφερθεί διαφορετικά. Μπορεί να το πετύχει αυτό με διάφορες εξειδικευμένες τεχνικές υπνοθεραπείας, όπως η απευαισθητοποίηση, η σύνδεση του ερεθίσματος με καταστάσεις ηρεμίας, χαλάρωσης και ψυχραιμίας, τα ιδεοκινητικά σήματα-άγκυρες κ.ά.

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι, εκτός από κάποιες πολύ ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπως οι χειρουργικές επεμβάσεις με πλήρη αναισθησία μόνο με ύπνωση ή σε διερεύνηση τραυματικών βιωμάτων, η πλειονότητα των υπνοθεραπευτικών τεχνικών εφαρμόζονται σε καταστάσεις ελαφριάς ή μεσαίας ύπνωσης. Δεν χρειάζεται δηλαδή το άτομο το μπει σε βαθιά ύπνωση για να προγραμματιστεί μια καινούργια συμπεριφορά (φοβίες - διαχείριση θυμού ή άγχους, έλεγχος βάρους και διατροφής κ.λπ.) ή να ξεπεράσει μια επιβλαβή συνήθειας (κάπνισμα, αλκοόλ και ναρκωτικά, τζόγος κ.λπ.).

Αυτό σημαίνει ότι η κατάσταση φυσικής ύπνωσης στην οποία βρισκόμαστε όταν παρακολουθούμε ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα -με κάποιες προϋποθέσεις, όπως η απερίσπαστη προσοχή, η χαλαρωτική στάση, η μεγάλη οθόνη κ.ά.- είναι αρκετή και ικανή να προγραμματίσει τον υποσυνείδητο νου. Η μεγάλη διαφορά εδώ βρίσκεται φυσικά στο γεγονός ότι ο προγραμματισμός από την τηλεόραση εξυπηρετεί τα συμφέροντα των εκάστοτε ιδιοκτητών του Μέσου: Προγραμματίζεσαι στο πώς να λειτουργείς ως καταναλωτής, προγραμματίζεσαι να συνδέεις την έννοια της ασφάλειας και της «ευτυχίας» με την απόκτηση υλικών αγαθών και υπηρεσιών. Προγραμματίζεσαι ώστε να συμπαθείς και να υποστηρίζεις ή να αποστρέφεσαι και να αντιπαθείς μια συγκεκριμένη κατάσταση, πρόσωπο ή άποψη. Προγραμματίζεσαι ώστε να οργίζεσαι ή να αποδέχεσαι μια κατάσταση, να φοβάσαι ή να επιθυμείς, να νιώθεις ασφαλής ή ανασφαλής. Προγραμματίζεσαι να αφήσεις πίσω μια συνήθεια ή να αποκτήσεις μια καινούργια.

Με ποιον τρόπο η δύναμη της εικόνας επιδρά στη χειραγώγηση των συνειδήσεων; Ποιος είναι ο ρόλος της τηλεόρασης;

Όπως έλεγε και ο Καρλ Γιουνγκ, αυτός ο μεγάλος εξερευνητής της ανθρώπινης ψυχής, η γλώσσα που μιλάει και καταλαβαίνει ο ασυνείδητος νους είναι τα σύμβολα. Το υποσυνείδητο εκφράζεται και μας μιλάει κάθε βράδυ όταν ονειρευόμαστε με σύμβολα. Το ασυνείδητο γνωρίζει τη σημασία τους, ο συνειδητός νους όμως καλείται να μάθει αυτή τη γλώσσα και να κατανοήσει το νόημα των συμβόλων και το μήνυμα που περιέχει π.χ. μια ονειρική σκηνή. Ένα σύμβολο λοιπόν είναι μια υλική μορφή, μια εικόνα, που εκφράζει και ενσωματώνει κάποιες έννοιες που, ενώ σε ένα βαθύτερο μέρος της ύπαρξής μας τις γνωρίζουμε, το συνειδητό μας μέρος δεν τις αντιλαμβάνεται αναγκαστικά.

Ο υποσυνείδητος νους, λοιπόν, ανταποκρίνεται στα ερεθίσματα που έρχονται μέσω της αίσθησης της όρασης πολύ καλύτερα από τα ερεθίσματα που έρχονται, για παράδειγμα, από την ακοή. Η εικόνα αφήνει βαθιά εντυπώματα, βαθιές καταγραφές στον ψυχισμό. Η πληροφορία που φτάνει μέσω της εικόνας επεξεργάζεται διαφορετικά από τον εγκέφαλο και έχει διαφορετική ποιότητα και αξία. Η φράση «μια εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις» απ' αυτήν την άποψη είναι ουσιαστικά μια διαπίστωση για τον τρόπο που λειτουργεί η ανθρώπινη αντίληψη.

Στην κοινωνία του θεάματος όπου ζούμε, η τηλεόραση είναι ο ατομικός προγραμματιστής του υποσυνειδήτου μας. Μιας και το κέρδος ενός τηλεοπτικού καναλιού είναι σε άμεση συνάρτηση με το ποσοστό τηλεθέασης, δίκαια ορίζεται από τις επικοινωνιακές επιστήμες ότι ο σκοπός του μέσου είναι να φέρει σε επαφή τους πολίτες -καταναλωτές με αυτούς που ενδιαφέρονται να περάσουν τα μηνύματά τους σε αυτούς, δηλαδή το πολιτικό σύστημα και τους διαφημιστικούς μηχανισμούς. Η πρώτη και κύρια απαίτηση της τηλεόρασης λοιπόν είναι να παρακολουθήσεις αυτό που εκπέμπει. Για να το πετύχει αυτό, χρειάζεται να τραβήξει την προσοχή μας.

Για να το κάνει αυτό, το ενημερωτικό αλλά και το ευρύτερα ψυχαγωγικό κομμάτι της τηλεόρασης απευθύνονται στα δύο βασικά μας ένστικτα: το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και της αναπαραγωγής, αυτές τις κινητήριες -κατά τον Φρόιντ- δυνάμεις του ατόμου και της κοινωνίας. Είμαστε βιολογικά προγραμματισμένοι να εστιάζουμε την προσοχή μας σε οτιδήποτε σχετίζεται με αυτά. Ό,τι μας φοβίζει, ό,τι απειλεί την ύπαρξή μας τραβάει αμέριστα την προσοχή μας. Ό,τι σχετίζεται με την ερωτική πράξη και την ικανότητά μας να αποκτήσουμε απογόνους -το σεξ, αλλά και το κοινωνικό status, η δύναμη και το χρήμα- τραβάει επίσης αμέριστα την προσοχή μας. Η τηλεόραση χρησιμοποιεί το φόβο και το σεξ σε όλες τις μορφές και διαβαθμίσεις τους, πρώτα απ' όλα για να τραβήξει την προσοχή σου.

Ταυτόχρονα όμως σε προγραμματίζει μέσα στα επιθυμητά πλαίσια συμπεριφοράς: Η ενημέρωση (με την επιλογή των ειδήσεων, των απόψεων που πρέπει να ακουστούν ή αυτών που αγνοούνται, με την υποστήριξη συγκεκριμένων ιδεολογιών κ.ά.) και η ψυχαγωγία (εδραιώνοντας και προβάλλοντας πρότυπα συμπεριφοράς ή ενός συγκεκριμένου life style) μπορεί να σε κινήσει εύκολα από το φόβο και την ανασφάλεια στη δημιουργία μιας επιθυμίας, στην ικανοποίηση και στην ηδονή, ανάλογα με το τι εξυπηρετεί τον εκάστοτε σκοπό.

Η κοινωνία του θεάματος, με τους μηχανισμούς που προγραμματίζουν τον υποσυνείδητο νου, είναι ουσιαστικά ένας χειραγωγός της ατομικής και της συλλογικής συνείδησης. Ο δυτικός τρόπος ζωής βασίζεται στην εμπορευματοποίηση και κατανάλωση της ανθρώπινης εμπειρίας. Είναι μια κοινωνία κατά βάση εθιστική, που εμπορεύεται την εικόνα της βίας και του θανάτου, λατρεύει και εμπορευματοποιεί το σεξ, τη νεότητα, την ηδονή των αισθήσεων και τον υλικό πλούτο. Συνδέει αυτές τις καταστάσεις με συγκεκριμένα προϊόντα, πρόσωπα και υπηρεσίες. Βασίζεται σε δύο πυλώνες, όπως περιγράφηκαν και από τον Erich Fromm, όταν αναφερόταν στη θρησκεία της εποχής μας, τη «Βιομηχανική Θρησκεία», που στηρίζεται στις αξίες της παραγωγής και της κατανάλωσης: Ο ένας πυλώνας είναι δημιουργία μιας επιθυμίας και ο άλλος η δημιουργία του φόβου αν αυτή δεν ικανοποιηθεί ή σταματήσει να ικανοποιείται. Σου δίνει πρότυπα, γιατί θέλει να επιθυμήσεις να τα μιμηθείς. Ταυτόχρονα σου δημιουργεί ανασφάλεια, γιατί θέλει να σου πουλήσει την ασφάλεια.

Η διαφήμιση, που είναι ίσως η πιο έντιμη πλευρά της τηλεόρασης, με την έννοια ότι δεν κρύβει τους σκοπούς της, είναι ταυτόχρονα αυτή που χρησιμοποιεί τις πιο περίπλοκες και προωθημένες τεχνικές υποσυνείδητου προγραμματισμού. Είναι ένα τεράστιο θέμα και μια ολόκληρη εφαρμοσμένη επιστήμη. Το χειρότερο μέρος της, κατά τη γνώμη μου, είναι αυτό το οποίο συνδέει βασικές ανθρώπινες αξίες και εμπειρίες με συγκεκριμένα καταναλωτικά αγαθά. Πρόσφατα, για παράδειγμα, υπήρχε μια διαφήμιση που έδειχνε ένα νεαρό άντρα σε ένα γκρίζο, καταθλιπτικό εργασιακό περιβάλλον, με ένα προϊστάμενο που φώναζε, με κουρασμένους ώμους, φανερά καταπιεσμένο. Σε μια στιγμή, ο καταπιεσμένος άντρας ανοίγει μια βαλβίδα και «ξεφουσκώνει» όλο αυτό το καταθλιπτικό περιβάλλον. Μπαίνει σε ένα όχημα τύπου τζιπ συγκεκριμένης μάρκας και φεύγει προς τον ανοιχτό ορίζοντα. «Αίσθηση ελευθερίας» έγραφε δίπλα από τη μάρκα του τζιπ. Πρόκειται για μια υποβίβαση, μια εσκεμμένη αλλοτρίωση της ανθρώπινης εμπειρίας. Νιώθεις καταπιεσμένος; Σε πνίγει η κατάσταση στη δουλειά σου; Ελευθερώσου! Πάρε ένα τζιπ! Η ελευθερία, η αίσθηση της ανεξαρτησίας κοστίζει 25.700 € με το κλειδί στο χέρι!

Ποιοι είναι οι λόγοι που ο ελληνικός λαός παραμένει -για πολλούς- υπνωτισμένος παρακολουθώντας ανήμπορος να αντιδράσει τα όσα συμβαίνουν γύρω του και επηρεάζουν τη ζωή και το μέλλον του;

Από τη σκοπιά που εξετάζουμε το ζήτημα, την επίδραση δηλαδή της κοινωνίας του θεάματος στη συνείδηση του ατόμου και τους μηχανισμούς υποσυνείδητου ελέγχου του νου, διαμόρφωσης γνώμης, αντίληψης και συμπεριφοράς, η ελληνική κοινωνία δεν διαφέρει από οποιαδήποτε κοινωνία του δυτικού τρόπου ζωής που βασίζεται στον καταναλωτισμό και χαρακτηρίζεται από τη δύναμη της εικόνας και των ΜΜΕ. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, έχουμε από τις υψηλότερες θέσεις στην παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων, με ένα μέσο όρο 5,5 ώρες περίπου ημερησίως, και αυτό ίσως να δίνει μια ένδειξη του γιατί είμαστε τόσο παθητικοί.

Αν και το θέμα της πολιτικής ή όποιας αντίδρασης στις καταστάσεις που ζούμε αυτόν τον καιρό θεωρώ ότι είναι πιο σύνθετο και εξαρτάται και από άλλους παράγοντες πέρα από τη δύναμη και το ρόλο των Media, θα έλεγα ότι η παθητικότητα είναι μάλλον αναμενόμενη όταν χρησιμοποιούνται οι μηχανισμοί του θεάματος. Η όποια αντίδραση, οργισμένη, επαναστατική ή μη, από τη στιγμή που μετατρέπεται και η ίδια σε θέαμα, εμπίπτει στους μηχανισμούς του. Μπορεί να κατευθυνθεί, να τονωθεί ή να αποδυναμωθεί, να ενισχυθεί ή να χάσει τη δυναμική της, σύμφωνα με τα συμφέροντα αυτών που κατέχουν τη διαχείριση του θεάματος, δηλαδή τα ίδια τα media.

Αν είναι για το συμφέρον τους η παθητικότητα, μπορεί να την πετύχουν με πολλούς τρόπους, κάποιες φορές μάλιστα χωρίς να είναι η εμφανής πρόθεσή τους! Κάποιοι τηλεοπτικοί σταθμοί, για παράδειγμα, που δίνουν το βήμα σε οργισμένους τηλεθεατές ή ακολουθούν μια καθαρά καταγγελτική πολιτική, ο εκτονωτικός σχολιασμός σε news portals και blogs, ταυτόχρονα, και χωρίς αναγκαστικά να είναι αυτή η πρόθεσή τους, προσφέρουν μια δυνατότητα κοινωνικής αποσυμπίεσης, και έτσι χάνεται η ενέργεια και η δυναμική που θα μπορούσαν να οδηγήσουν κάποιους να βγουν στο δρόμο! Αν, από την άλλη, κάποια στιγμή γίνει συμφέρον των κατόχων των Media η ανατροπή και η επανάσταση, μην αμφιβάλλετε ότι επίσης μπορούν να το πετύχουν!

Θα μπορούσατε να μας προτείνετε τρόπους αντιμετώπισης της ασυνείδητης χειραγώγησης που μας προκαλούν;

Ο μόνος τρόπος για να αντισταθεί κάποιος στον ασυνείδητο έλεγχο και τη χειραγώγηση είναι να αναλάβει το συνειδητό έλεγχο του εαυτού του. Το πιο πολύτιμο εργαλείο γι' αυτό το σκοπό είναι, κατά τη γνώμη μου, η ίδια η γνώση που χρησιμοποιούν οι μηχανισμοί του θεάματος: η γνώση του πώς λειτουργούν ο ανθρώπινος νους και ο ανθρώπινος ψυχισμός.

Αν μάθεις πώς προγραμματίζεται ο νους, μπορείς να χρησιμοποιήσεις αυτή τη γνώση προς όφελός σου, αντί να τη χρησιμοποιεί κάποιος άλλος για το δικό του! Μπορείς να μάθεις να χρησιμοποιείς το νου σου για να ξεπερνάς τους φόβους σου και να βρεις την ασφάλεια εκεί που πραγματικά είναι: μέσα σου. Πιστεύω ότι η γνώση για την ύπνωση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αν την ελέγχεις εσύ, ξέρεις πώς να κρατάς την κριτική σου εγρήγορση και πώς να καλλιεργήσεις το δικό σου κήπο, απαλλάσσοντάς τον από τα ζιζάνια της αρνητικής σκέψης, της έλλειψης πίστης στον εαυτό μας, το έντονο στρες, τις νευρωτικές επιθυμίες, την αίσθηση της απομόνωσης και της χωριστικότητας. Ένα πολύ σημαντικό βοήθημα στην προσπάθεια να παραμείνεις με καθαρή, εναργή σκέψη και κριτική αξιολόγηση είναι η δυνατότητα που μας δίνει η εποχή του Διαδικτύου και της δικτύωσης. Έχεις τη δυνατότητα να επιλέξεις συγκεκριμένη και στοχευμένη πληροφόρηση και ενημέρωση, να δικτυωθείς με ανθρώπους και να αξιοποιήσεις τη δύναμη της ομάδας. Μπορείς να δώσεις βάρος στη γραπτή πληροφορία αντί για το θέαμα.

Η πιο χρηστική οδηγία θα έλεγα ότι είναι το να μειώσουμε τις ώρες τηλεθέασης. Να αποφεύγουμε, όσο το δυνατόν, να χαλαρώνουμε όταν η τηλεόραση είναι ανοιχτή. Θα εκπλαγείτε από το πόσο κάποιες συναισθηματικές διαταραχές, άγχος, φοβίες, καταθλιπτικά ή φοβικά σύνδρομα συνδέονται άμεσα με το γεγονός ότι υπάρχει μια ανοιχτή τηλεόραση στην κρεβατοκάμαρα!

O Αγγελος Βιαννίτης είναι ψυχολόγος, ψυχοθεραπευτής και κλινικός υπνοθεραπευτής και έχει ειδικευτεί στην Ανάλυση Ονείρων και τις εφαρμογές DreanWork. Από το 1998 έχει ιδρύσει και διευθύνει το Ονειρικό Εργαστήρι, διοργανώνοντας σεμινάρια και εργαστήρια με θέμα την ανάλυση και ερμηνεία των ονείρων, το συνειδητό ονείρεμα και τη Θιβετιανή Ονειρική Γιόγκα (Mi-Lam).

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ – ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ – 17/3/2012