Τρίτη 14 Απριλίου 2009

Δημοκρατία και κρίση, δημοκρατία σε κρίση;


Την ώρα που ο Μπαράκ Ομπάμα έδειχνε να βασανίζεται από τα χρυσά αγόρια, που έμοιαζαν ανεπίδεκτα μαθήσεως, ο Βλαντιμίρ Πούτιν έκανε επίδειξη ισχύος απέναντι στην Ουκρανία και ολόκληρη την Ευρώπη χωρίς να χρειαστεί να ασχοληθεί σοβαρά με το τι θα πει η Βουλή του ή η οποιαδήποτε αντιπολίτευση. Αλλά βεβαίως και το θέμα της «κρίσης» η ρωσική πολιτική ηγεσία το διαχειρίστηκε πολύ πιο εύκολα, χωρίς να έχει να λογοδοτήσει σε καμιά Βουλή και διαλύοντας εν τη γενέσει τους οποιεσδήποτε αντιπολιτευτικές διαδηλώσεις είχαν βάλει στόχο να οργανώσουν ορισμένοι. Οι κακές γλώσσες το λένε «Δημοκρατορία». Η ίδια η Μόσχα, που νωρίς κατάλαβε τη σημασία της γλωσσικής πολιτικής ορθότητας, το βάφτισε «καθοδηγούμενη δημοκρατία».
Την ίδια ώρα, σε ολόκληρη την Ευρώπη οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις κοιμούνται με έναν και μοναδικό εφιάλτη: να ξυπνήσουν κάποιο πρωί και οι δρόμοι να καίγονται από εξαγριωμένους εργαζομένους και ανέργους μαζί. Κάποιες από αυτές ασχολούνται όλο και πιο πολύ, όλο και λιγότερο δημοκρατικά, με το πώς θα εξημερώσουν τα ήθη και θα ελέγξουν τα πάθη...
Είναι ίσως υπερβολικό ή τουλάχιστον πρόωρο να πει κανείς ότι η δημοκρατία μας κλυδωνίζεται λόγω της οικονομικής κρίσης. Αλλά θα ήταν ψέμα να ισχυριστεί ότι διανύει και περίοδο μεγάλης «φόρμας. Και σίγουρα δεν μπορεί να αφήσουν κανέναν αδιάφορο συμπτώματα που δείχνουν σοβαρές παθογένειες. Είτε πάρουμε ως κριτήριο την άνοδο της Ακροδεξιάς σε μια σειρά από χώρες, την «απαξίωση» της πολιτικής και των θεσμών, την ολοένα και πιο χαμηλή συμμετοχή σε εκλογικές διαδικασίες, τη συσσώρευση βίας, κυρίως στις τάξεις της νεολαίας, είτε θυμηθούμε τις ατάκες ορισμένων και εδώ στην Ελλάδα, που εκφράζουν κατά καιρό το θαυμασμό τους για ηγέτες, που κάθε άλλο παρά δημοκρατικά κυβερνούν, όπως για τον Ιρανό ηγέτη Μαχμούτ Αχμαντινετζάντ, που έχει τα κότσια να προκαλεί ανοικτά «τον Αμερικανό».
Ακόμα και αν μπουχτίσατε με την Ομπαμάνια των τελευταίων μηνών, ένα πράγμα είναι αδιαμφισβήτητο: Στη σύγχρονη Αμερική, όσο βαθιά και αν είναι η κρίση, μάλλον δύσκολα θα σκεφτόταν ο πρόεδρός της να αλλάξει το Σύνταγμα για να μπορεί να εκλέγεται όσο αυτός θεωρεί σκόπιμο. Αλλά στη Βενεζουέλα ο Ούγο Τσάβες το έκανε και πολλοί το είδαν επίσης ως μια πράξη πολιτικής ανδρείας. Όπως εδώ στην Ελλάδα συνηθίζουμε να θεωρούμε ως μη κατακριτέο το ότι ο Κάστρο κυβερνούσε μέχρι... να μην μπορεί άλλο. Έχουμε τους μύθους μας όχι μόνο για τον εαυτό μας, αλλά και για τους άλλους. Και ο Φιντέλ είναι ακόμα «επαναστάτης», έστω και αν αυτοί που επιμένουν σε αυτή την άποψη δύσκολα θα επιβίωναν στην Κούβα πάνω από ένα εξάμηνο.
Αλλά το θέμα μας δεν είναι αυτό. Είναι ότι η σχέση μας με τη δημοκρατία αρχίζει να τρίζει και κινδυνεύει να υποκύψει σε πειρασμούς. Θα πείτε ότι το κακό βρίσκεται στο γεγονός ότι κάποιοι σκόπιμα είχαν φροντίσει να ταυτίσουν τη δημοκρατία με την ελεύθερη οικονομία. Και τώρα που η τελευταία μας απογοήτευσε, αρχίζει να μας φαίνεται ύποπτη και η πρώτη, αφού αποδείχτηκε ότι δεν εγγυάται πάντα αξιωματικά την ευημερία μας.
Το αστείο της υπόθεσης είναι ότι όλοι αυτοί οι θερμοί υπέρμαχοι της δημοκρατίας και της ελεύθερης οικονομίας ως «αδιαίρετου διδύμου» τις καλύτερες δουλειές τις έκλειναν τις τελευταίες δεκαετίες με καθεστώτα που δεν ήταν και τόσο ελεύθερα. Στη Μόσχα, στο Ντουμπάι, στο Πεκίνο, στη Σιγκαπούρη. Και οι εκατέρωθεν επικρίσεις ακούγονταν μόνο όταν κάποιος άλλος δημοκράτης προλάβαινε να πάρει τη δουλειά. Οι Γερμανοί δείχνουν κατανόηση για το Ιράν γιατί κάνουν εκεί δουλειές, όπως και οι Γάλλοι στη Λιβύη, για παράδειγμα. Όλοι θέλουν να έχουν στο άλμπουμ τους φωτογραφίες με τα έντονα πορτοκαλί χρώματα στο πλευρό του Δαλάι Λάμα, αλλά, από την άλλη, τις μεγάλες στρατηγικές συμφωνίες με την Κίνα τις κυνηγάνε ακόμα περισσότερο.
Έτσι, λοιπόν, ενώ ολόκληροι πόλεμοι γίνονταν στο όνομα της εξαγωγής δημοκρατίας και της ελευθερίας, από την άλλη η Δύση έκλεινε τα μάτια εκεί όπου η έλλειψη διαχωρισμού των εξουσιών απλά λειτουργούσε ως επιταχυντής για να κλείνουν γρηγορότερα οι δουλειές. Εκεί όπου δεν υπήρχαν κοινοβουλευτικοί σκόπελοι να ξεπεραστούν και συνδικάτα να πειστούν, ή έστω να εξαγοραστούν, όπως στον πολιτισμένο κόσμο. Η ελευθερία των αγορών ταυτίστηκε στη Δύση με την ελευθερία του ατόμου αλλά στον υπόλοιπο κόσμο δεν ήταν πάντα απαραίτητη. Συχνά καταντούσε και ανεπιθύμητη. «Δεν είμαστε τόσο επιτυχείς εξαιτίας της δημοκρατίας», δήλωνε αυτάρεσκα στο «Σπίγκελ» ένας Γερμανός επενδυτής. Όμως το χειρότερο ήταν ότι τελικά η ελευθερία των αγορών δεν έφερε καλύτερες ημέρες για τους απλούς πολίτες στις περισσότερες γωνιές του πλανήτη και αυτό φυσικά δεν ενίσχυσε την πίστη τους στην ελευθερία.
Και φυσικά η διγλωσσία άρχισε να γίνεται κατανοητή όταν το όνειρο για καλύτερες μέρες για όλους αντικαταστάθηκε από τις εκκλήσεις για «θυσίες των πολλών». Αυτή ακριβώς η διγλωσσία είναι ένας από τους λόγους που μια σειρά από διανοούμενους εκτός Ευρώπης κατηγορεί τη Δύση για υποκριτική στάση. Τουλάχιστον, ο Κόλιν Πάουελ είχε προσπαθήσει να τη θεμελιώσει και θεωρητικά όταν κάποτε είχε αποφανθεί πως «υπάρχουν ακόμα πολιτισμοί που δεν έχουν ωριμάσει τόσο ώστε να μπορέσουν να αφομοιώσουν τη δική μας δημοκρατία». Κυνισμός, άλλοθι, ή απλά ψυχρή λογική;
Το επιχείρημα ότι υπάρχουν ανώριμοι λαοί χρησιμοποιήθηκε όμως αναλόγως επιλεκτικά και σε περιπτώσεις που η λαϊκή θέληση δεν ανταποκρίθηκε στα δυτικά προαπαιτούμενα. Για παράδειγμα, όταν στην Παλαιστίνη κέρδισε τις ελεύθερες εκλογές η Χαμάς ή όταν στο Νεπάλ τα χαμόγελα για το τέλος της μοναρχίας έσβησαν βιαστικά μετά την εκλογική νίκη των κομμουνιστών.
Αλλά χρησιμοποιήθηκε και από εκείνους που δεν χρειάζονται τη δημοκρατία για να κυβερνήσουν, όπως ο ηγέτης της Σιγκαπούρης Λι Κουάν Γιου, που αυτάρεσκα λέει ότι «η δυτική δημοκρατία δεν μας ταιριάζει. Εμείς προχωράμε στο δικό μας πολύ καλύτερο δρόμο...».
Αυτό που ήταν το βασικότερο λάθος των εξαγωγέων της δημοκρατίας ήταν μάλλον ότι την είδαν σαν ένα προς διαφήμιση προϊόν, δίνοντας βάρος μόνο στη συσκευασία και το μάρκετινγκ. Δεν την αντιμετώπισαν ως μια διαρκώς εξελισσόμενη διαδικασία, ως μια συλλογική μορφή οργάνωσης των ίδιων των πολιτών, αλλά ως κάτι μάλλον στατικό και αμετάβλητο. Σαν το κόκκινο της Coca Cola που έχει παντού στον κόσμο ακριβώς την ίδια απόχρωση ή σαν τα χάμπουργκερ στα McDonalds που όπου και αν τα φας, οφείλουν να έχουν την ίδια γεύση. Για παράδειγμα, στη Νιγηρία φτιάχτηκαν τυπικά «κόμματα» που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα ωραίο περιτύλιγμα, για να συνεχίσουν ανενόχλητοι το έργο τους διεφθαρμένοι και ανενδοίαστοι πολιτικοί... Το σύνθημα «όταν η πραγματικότητα δεν μπορεί να προσαρμοστεί με τις επιταγές μας, τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα» αποδείχτηκε ότι δεν ήταν απόλυτο προνόμιο του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Τη βασική ευθύνη για όλα αυτά φέρουν προφανώς οι ΗΠΑ, που θεώρησαν ότι μπορούν να πείσουν άλλους λαούς, που έβλεπαν ως «ιθαγενείς», ότι η δημοκρατία μπορεί να επιβληθεί πρώτα με βομβαρδισμούς και μετά με το στρατιωτικό νόμο. Οι πληγές που προκάλεσαν τα χρόνια της αλαζονείας του Μπους θα αργήσουν να κλείσουν. Γιατί σαν επιχειρήσεις ήταν οδυνηρές για αυτούς που τις υπέστησαν και μάλλον καθόλου πειστικές για αυτούς που τις είδαν χωρίς διάθεση να εθελοτυφλούν. Αποδείχτηκε οριστικά και από τη μοίρα που επιφύλαξαν οι ίδιοι οι πολίτες στον προηγούμενο πλανητάρχη, ότι η δημοκρατία δεν πρόκειται να κυριεύσει τον κόσμο με τις σταυροφορίες.
Αν όμως αυτού του είδους οι σταυροφορίες τραυμάτισαν ακόμα περισσότερο τη σχέση του αραβικού κόσμου με τη δημοκρατία, η οικονομική κρίση φαίνεται να ετοιμάζεται να της δώσει το τελειωτικό χτύπημα. Πώς να μιλήσεις για ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερία της έκφρασης σε κάποιους σεΐχηδες που έχεις ανάγκη για να μπορέσεις να βγεις από αυτό το τούνελ;
Αν αναλογιστεί κανείς ότι από τις 23 πλουσιότερες σε φυσικά κοιτάσματα χώρες του πλανήτη μόνο η Νορβηγία μπορεί να θεωρηθεί πλήρως δημοκρατική, οι ενεργειακές αναζητήσεις της εποχής μας αποκτούν μια άλλη διάσταση (μάλλον ανατριχιαστική). Καθώς οι φυσικοί πόροι αρχίζουν να εξαντλούνται και οι κόντρες για την εξασφάλισή τους οξύνονται, γίνεται προφανές ότι το μέλλον δεν μπορεί να θεωρείται καθόλου ειρηνικό όταν στο μισό πλανήτη και πλέον κυβερνούν ανελεύθερα καθεστώτα.
Στις εκθέσεις παγκόσμιων οργανώσεων, που έχουν διάφορους δείκτες για να μετρούν την πορεία του εκδημοκρατισμού σε ολόκληρη την Υφήλιο, παρατηρείται ουσιαστικά μια στασιμότητα, παρά τις υπέρμετρες προσδοκίες που γεννήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Το μέλλον σήμερα δεν φαντάζει και τόσο αισιόδοξο όσο ήθελαν να μας το παρουσιάσουν τότε, και μάλιστα με το ζόρι. Γιατί αν συνυπολογίσει κανείς ότι ζούμε στην εποχή που το «κράτος» επιστρέφει και προσπαθεί να ανατρέψει τους συσχετισμούς στη σχέση του με την οικονομία, έχει προφανώς μεγάλη σημασία το πόσο δημοκρατικό θα είναι αυτό το κράτος. Αλλά και επίσης πόσο ελκυστικό θα δείχνει απέναντι στους πολίτες, που αισθάνονταν τις τελευταίες δεκαετίες και στον «ελεύθερο» κόσμο ολοένα και πιο αποξενωμένοι από αυτό...

http://www.e-tipos.com/content/staticfiles/issues/2009/02/28/280209%2025.pdf

Δεν υπάρχουν σχόλια: