«Πατριωτισμός είναι να σέβεσαι τον άλλον»

Στην Ελλάδα πρωτακούσαμε για τουρκικό κινηματογράφο στη δεκαετία του 1960. Ήταν δε ο κινηματογράφος αυτός λίγο από μελό (τύπου Μάρθας Βούρτση και Ξανθόπουλου) λίγο από περιπέτεια (τύπου Φώσκολου) λίγο από χορό και τραγούδι (τύπου Δαλιανίδη) λίγο από ναζάκια (τύπου Αλίκης), στο πιο απλό και ανατολίτικο βέβαια κι όλα αυτά στη συσκευασία του ενός, με άλλα λόγια Χούλια Κότσγιγιτ! Το δυνατό χαρτί όμως των τουρκικών ταινιών αυτής της εποχής ήταν άλλο: Το φυσικό ντεκόρ των ταινιών, οι χαμένες πατρίδες δηλαδή! Πλήθη λαού συνέρρεαν στους κινηματογράφους β’ προβολής, με ζωντανές τις μνήμες από τον ξεριζωμό, για να θυμηθούν, να νοσταλγήσουν, να μελαγχολήσουν, να κλάψουν…Και με την ευκαιρία έβλεπαν και την ταινία!
Πέρασαν κάποια χρόνια χωρίς ιδιαίτερα κινηματογραφικά νέα από τους…συμμάχους μας και κάποια στιγμή ανακαλύψαμε τον σπουδαίο Γιλμάζ Γκιουνέι, που έκανε γνωστό το τουρκικό σινεμά στη Δύση, με ταινίες που σχεδιάστηκαν από τον ίδιο μέσα στη φυλακή, όπου τον είχε κλείσει το μιλιταριστικό καθεστώς της χώρας του, και σκηνοθετήθηκαν με τις οδηγίες του, τις οποίες έστελνε δι’ αλληλογραφίας στους βοηθούς του.
Η Τουρκία, μετά τον Γκιουνέι, ξανακούστηκε στην Ευρώπη στις αρχές της νέας χιλιετίας χάρη στον Τουρκογερμανό Φατίχ Ακίν, που αναζητεί τις ρίζες του άλλοτε με το βλέμμα ενός Ευρωπαίου κι άλλοτε με την καρδιά ενός Τούρκου γκασταρμπάιτερ, αλλά και χάρη στον Νουρί Μπιλγκέ Τζεϊλάν, τους «Τρεις πιθήκους» του οποίου είδαμε τον περασμένο Δεκέμβριο. Μια ταινία που απέσπασε εγκωμιαστικές κριτικές και θεωρείται από πολλούς ορόσημο, ακόμη και για το σύγχρονο ευρωπαϊκό σινεμά!
Πριν μερικές βδομάδες, είδαμε ακόμη και την Τουρκοελληνική παραγωγή του Ρ. Ερντέμ “Μοναδική μου Ηλιαχτίδα”, που μάλλον απαρατήρητη πέρασε, για να φτάσουμε στο «Πάντα μόνος» του Σαγκάν Ιρμάκ, μια ταινία που δεν έχει ιδιαίτερες καλλιτεχνικές φιλοδοξίες αλλά τίναξε το μποξ όφις, με 3 εκατομμύρια θεατές στην Τουρκία αν και, όπως όλα δείχνουν, στην Ελλάδα δεν θα έχει αντίστοιχη εισπρακτική επιτυχία.
Και από σήμερα περιμένουμε τις «Πληγές του φθινοπώρου» της Τομρίς Γκιριτλίογλου, μια ταινία που προκάλεσε πολλές συζητήσεις στην Τουρκία και που αναμένεται να συζητηθεί το ίδιο και εδώ. Αιτία το θέμα της, το πογκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου του 1955 κατά των Ελλήνων της Πόλης…

H είδηση δεν είναι ότι μια νέα τουρκική ταινία μιλάει για τον έρωτα ενός (πλούσιου) Τούρκου και μιας (πόρνης) Pωμιάς. Και στον παλιότερο «Καϊκτσή» της Μπικέτ Ιλχάν, την πρώτη σύγχρονη ελληνοτουρκική παραγωγή, είχαμε ερωτική ιστορία μεταξύ μιας νεαρής Xιώτισσας και ενός κωφάλαλου τούρκου καϊκτσή.
Για άλλο λόγο έκαναν σάλο στην Τουρκία «Oι πληγές του Φθινοπώρου» της Τομρίς Γκιριτλίογλου κι έκοψαν μέχρι τώρα πάνω από μισό εκατομμύριο εισιτήρια: ιστορικό φόντο της ταινίας, που θα προβάλλεται και σε εμάς από σήμερα, είναι τα Σεπτεμβριανά του 1955 στην Πόλη. Το διήμερο (6-7/9) εκείνο, που ο τουρκικός όχλος διέλυσε το βιος των Ρωμιών της πόλης, σπάζοντας και λεηλατώντας καταστήματα, σπίτια, σχολεία και εκκλησίες και σπέρνοντας τον τρόμο.
Ο υποκινούμενος όχλος των διαδηλωτών που λειτούργησε ως τυφώνας και σάρωσε τους Έλληνες σε Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου του 1955 είναι ίσως το τελευταίο μεγάλο γεγονός που σημάδεψε τη νεότερη Ιστορία του Ελληνισμού της Τουρκίας. Εκείνος ο όχλος κατέστρεψε ολοσχερώς σχολεία, εκκλησίες, κοιμητήρια, σπίτια, μαγαζιά και άφησε πίσω του σκοτωμένα, λεηλατημένα, βιασμένα κορμιά… Χιλιάδες Έλληνες εγκατέλειψαν τις εστίες τους κι έφυγαν πρόσφυγες προς μια Ελλάδα που δεν τους άνοιξε την αγκαλιά της.
Η ταινία της τουρκάλας σκηνοθέτριας εκπλήσσει με την παραστατικότητά της στην απεικόνιση των επεισοδίων. Και με την κριτική της ματιά απέναντι στη στάση των Τούρκων εθνικιστών και του παρακράτους, οι οποίοι, με την υπόγεια παρότρυνση κάποιων πολιτικών, εξώθησαν τα πράγματα εκεί. Η Γκιριτλίογλου σπεύδει στο τέλος να τεκμηριώσει τα όσα αποκαλύπτει προβάλλοντας πραγματικές, συγκλονιστικές εικόνες των Σεπτεμβριανών...
Δεν είναι η πρώτη φορά που καταπιάνεται με τους Pωμιούς της Πόλης. Σε παλιότερη ταινία της έθιξε και το ζήτημα της ανταλλαγής των πληθυσμών.
Έχει ασχοληθεί ξανά, όπως μας είπε, με την ελληνοτουρκική φιλία: «Υπάρχουν και δύο τούρκοι σκηνοθέτες που δουλεύουν αυτά τα θέματα. Είμαι όμως περίεργη αν μέχρι σήμερα υπάρχει Έλληνας σκηνοθέτης που έκανε ταινία με αυτό το θέμα».
Το δικό της φιλμ ξεκινά με αυτούς που, λίγο πριν από τα επεισόδια, κρατώντας έναν κουβά με κόκκινη μπογιά σημάδευαν με κόκκινους σταυρούς σπίτια και μαγαζιά των Ελλήνων, για να διευκολύνουν το μετέπειτα έργο των συμπατριωτών τους. Δείχνοντάς μας, βέβαια, πως όσα εκτυλίχθηκαν το βράδυ εκείνο δεν ήταν τόσο αυθόρμητα όσο υποστήριξαν αργότερα οι Τούρκοι, αλλά υπηρετούσαν το σχέδιο εκτουρκισμού της Πόλης...
Σήμερα, πάντως, ακόμα και ο διευθυντής της «Χουριέτ» μιλάει για ντροπή: «Έτσι έγινε και στη ναζιστική Γερμανία, έτσι έκανε και η Κου Κλουξ Κλαν στις ΗΠΑ. Απ’ ό,τι φάνηκε», έγραψε, «υπήρξε αυτό και σε εμάς. Είθε έπειτα από 20-30 χρόνια να μην αναγκαστούμε να κάνουμε μια παρόμοια ταινία. O θεός να φυλάει την Τουρκία από αυτό το ρεζιλίκι». Αλλά και οι Τούρκοι θεατές εμφανίζονται να βγαίνουν σοκαρισμένοι και έκπληκτοι από την αίθουσα...
Η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του πρώην πολιτικού του κόμματος της Μητέρας Πατρίδας Γιλμάζ Καρακογιουνλού, που έζησε νεαρός τα γεγονότα: «Ψυγεία έπεφταν από τον πέμπτο όροφο. Λεηλασίες στα καταστήματα. Ένας 16χρονος χτυπούσε με ένα ξύλο μία γυναίκα. Σήμερα αυτός ο νέος θα είναι 70 χρόνων, και θα ήθελα να τον ρωτήσω: “Δεν ντρέπεσαι;”»
Το βιβλίο, πάντως, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη (είχε πρωτοκυκλοφορήσει πριν από χρόνια από τις εκδόσεις Τσουκάτου), έχει σημαντικές διαφορές από την ταινία: εδώ η ηρωίδα δεν είναι Ελληνίδα αλλά Εβραία. Ελληνίδα είναι μια ώριμη ελκυστική χήρα, ερωτευμένη με τον τούρκο πατέρα του ήρωα. Και στο τέλος το ζευγάρι χωρίζει. Όσο για τον ήρωα, στην ταινία εμφανίζεται να συμμερίζεται σε μεγάλο βαθμό τις εθνικιστικές εξάρσεις της εποχής και να πράττει ανάλογα. Είναι ο έρωτάς του για την όμορφη Ρωμιά πόρνη και η δολοφονία του κομμουνιστή φίλου του από τους εθνικιστές δικούς του που θα τον κάνουν να αναθεωρήσει τα πράγματα...
Από ελληνικής πλευράς να θυμίσουμε, πάντως, την πρόσφατη περιγραφή των τότε γεγονότων από τον Πέτρο Μάρκαρη στο εκπληκτικό διήγημά του «Τριημερία», που συμπεριλαμβάνεται στα «Ελληνικά εγκλήματα» («Καστανιώτης»). Που (όπως και η ταινία σε ένα βαθμό) αποκαλύπτει τη σιωπηλή συνενοχή των Τούρκων πολιτών. Ταυτόχρονα, όμως, δείχνει και Τούρκους να υπερασπίζονται τους ρωμιούς φίλους τους...
Ταινίες της Τομρίς Γκιριτλίογλου έχουν φτάσει μέχρι και τη Βενετία και στο παρελθόν έχει βραβευθεί στα φεστιβάλ Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας. Όπως μας είπε η 52χρονη σκηνοθέτρια, τρεις κριτικοί βρήκαν την κινηματογραφική της γλώσσα αδύνατη σε σχέση με τις άλλες της ταινίες.
«Όμως 41 αρθρογράφοι (και αριστεροί και συντηρητικοί) έγραψαν για την ταινία βρίσκοντάς την πολύ θετική. Και αυτό ήταν μεγάλη έκπληξη, γιατί κανείς τους δεν ήταν κριτικός κινηματογράφου».
«To θέμα μου», διευκρινίζει, «δεν είναι τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου, αλλά μια δυνατή ερωτική ιστορία. Τα γεγονότα χρησιμοποιήθηκαν στο τέλος, ως μια βραδιά τραμπουκισμού που διέλυσε αυτόν τον έρωτα. Στην πραγματικότητα, αυτή η ταινία είναι ο τρίτος κρίκος μιας τριλογίας μου που υπερασπίζεται την αξία της συνύπαρξης στα χώματα της πατρίδας μου. “Η άλλη πλευρά του νερού” είχε ως θέμα την ανταλλαγή των πληθυσμών του ’22, και το “Salkim hanimin taneleri” το φόρο περιουσίας που είχε επιβάλει η τουρκική κυβέρνηση στις μειονότητες (το ’40). Αν μπορούσα σε μια φράση να συνοψίσω το κοινό θέμα και των τριών ταινιών, αυτή θα ήταν: “η διαφορετικότητα είναι ο πλούτος μας, είναι ανθρώπινη και μας αφορά”. Ως σκηνοθέτρια έχω γυρίσει έξι ταινίες. “Οι πληγές του Φθινοπώρου” χρειάστηκαν μια μακρά περίοδο προετοιμασίας. Ήταν όμως ένα πρότζεκτ που ονειρευόμουν χρόνια, αλλά οι οικονομικές συνθήκες δεν μου το επέτρεπαν».
– Εσείς είχατε σχέση με Έλληνες που βίωσαν τα Σεπτεμβριανά;
«Η έρευνα για την ταινία κράτησε δυόμισι χρόνια. Βεβαίως, μιλήσαμε με Τούρκους και με μη μουσουλμάνους που υπήρξαν μάρτυρες εκείνης της νύχτας. Και προσπαθήσαμε να βρούμε άρθρα και φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν σε όλον τον κόσμο».
– Ποιος χρηματοδότησε την ταινία σας;
«Την παραγωγή ανέλαβε η εταιρεία “C Yapim ve Film” και συγκεκριμένα ο Κενάν Τεκντάγ, ένας παραγωγός πολύ θαρραλέος και πατριώτης. Η συμπαράστασή του ήταν πολύ σπουδαία».
– Γιατί μετατρέψατε την εβραία του βιβλίου σε Ρωμιά;
«Γιατί στα γεγονότα της 6-7/9 τη μεγαλύτερη ζημιά την έπαθε η ρωμαίικη μειονότητα και σκεφτήκαμε ότι η σχέση ενός μουσουλμάνου άντρα με μια Pωμιά θα δυνάμωνε την αισθαντικότητα αυτής της σχέσης, την ευαισθησία της ταινίας, και θα είχε μεγαλύτερη απήχηση. O συγγραφέας δεν είχε αντίρρηση».
– Στην ταινία, πάντως, υπονοείται ένα χάπι εντ, ενώ στο βιβλίο το ζευγάρι χωρίζει...
«Εμείς, στο τέλος αφήσαμε το σχόλιο στον θεατή. Η Έλενα ζει ή πέθανε; Είναι κάτι που θα αποφασίσει ο καθένας διαφορετικά. Ήταν δική μου απόφαση. Στη χώρα μου, που έχει κάνει σημαντικά βήματα στον δρόμο του εκδημοκρατισμού, δεν ήθελα αυτή η ταινία να τελειώσει με μια βαθιά απαισιοδοξία».
– Είναι αξιοθαύμαστο που, αν και Τουρκάλα, απεικονίζετε τόσο παραστατικά ένα σκοτεινό κομμάτι του παρελθόντος –αλλά και τον τρόπο που αντιμετωπίζονταν τότε οι τούρκοι κομμουνιστές. Ωστόσο, στα Σεπτεμβριανά είχαμε και δολοφονίες. Αυτό το θέμα δεν το θίγετε...
«Εγώ ξεκίνησα από τα ντοκιμαντέρ. Και αν τώρα ήθελα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ, θα έδειχνα στον θεατή το θάνατο του παπά. Όμως στο σινεμά μυθοπλασίας το βασικό υλικό σου είναι οι χαρακτήρες σου. Γι’ αυτό και η ταινία δείχνει τα γεγονότα μέσα από το πρίσμα των τεσσάρων ηρώων που εκείνο το βράδυ έψαχναν ο ένας τον άλλο».
– Πολλοί Έλληνες σχολίασαν αρνητικά το γεγονός πως οι μόνες Ελληνίδες της ταινίας είναι μια νεαρή πόρνη και η γιαγιά της που την εκδίδει. Ουσιαστικά, στο φιλμ, μόνο αυτές αντιπροσωπεύουν τον ελληνισμό της Πόλης κατά τη διάρκεια των γεγονότων...
«Αυτή η αρνητική κριτική με πληγώνει πολύ βαθιά. Γιατί η Έλενα της ταινίας είναι ο πιο αθώος ήρωας. Και ένας μουσουλμάνος και εθνικιστής νέος την αγαπά με έναν βαθύ έρωτα, παρ’ όλο που είναι Ρωμιά και παρ’ όλο που, έστω και χωρίς να το θέλει, είναι πόρνη. Εγώ την Έλενα την κινηματογράφησα με αγάπη και κατανόηση. Εξάλλου, αυτή η ταινία βασίζεται σε ένα μυθιστόρημα -και προσπαθήσαμε να μείνουμε πιστοί στους ήρωές του. Πάντως, ούτε σε ένα καρέ δεν θα δείτε τους Ρωμιούς να αντιμετωπίζονται περιφρονητικά ή υποτιμητικά. Αντίθετα, υπάρχει η προσπάθεια της κατανόησης του αισθήματος της μειονότητας και η αντίθεση στην καταστροφή της πολυπολιτισμικότητας».
– Η ελληνική προφορά των ηθοποιών σας δεν είναι τόσο καλή. Δεν σκεφτήκατε να χρησιμοποιήσετε έλληνες ηθοποιούς;
«Επέλεξα να δουλέψω με ηθοποιούς που γνωρίζω και εμπιστεύομαι πολύ. Εξάλλου για δύο μήνες πήραν μάθημα προφοράς από έναν ρωμιό ηθοποιό, τούρκο πολίτη, τον Κώστα Κορτίδη».
– O συγγραφέας του βιβλίου είναι πρώην πολιτικός. Πώς επηρέασε αυτό τον τρόπο που απεικονίζει τα γεγονότα;
«Δεν με απασχόλησε ποτέ η πολιτική ταυτότητά του. Για μένα είναι ένας πραγματικός καλλιτέχνης και δημοκράτης. Επιπλέον και τους δυο μας απασχολούν τα ίδια θέματα. Δηλαδή όχι το αίσθημα του να είναι κάποιος μειονότητα, αλλά του να αντιμετωπίζεται ως τέτοια».
– Η ταινία σας αποτελεί ένα έμμεσο σχόλιο στο σημερινό πολιτικό κλίμα της Τουρκίας;
«Κάθε ταινία που γυρίζω έχει ένα πολιτικό περιεχόμενο. Καλλιτέχνης είναι κάποιος που αντιστέκεται. Όλες μου οι ταινίες έγιναν με μια βαθιά αγάπη για την πατρίδα μου. Γιατί είμαι από αυτούς που πιστεύουν πως ο πατριωτισμός βασίζεται στην αρχή τού να μην κάνεις ποτέ στους άλλους αυτά που δεν θέλεις να κάνουν σε σένα».

«Τα τελευταία τρία τέσσερα χρόνια θεωρώ ότι συμβαίνει μια μεγάλη αλλαγή στην τουρκική κοινωνία. Βλέπουμε ότι “ανοίγουν” διαχρονικά θέματα, όπως οι σχέσεις της Τουρκίας με τις μειονότητες, κυρίως την ελληνική και την αρμενική, και το κουρδικό ζήτημα» είναι η άποψη του Τάσου Μπουλμέτη. Ο σκηνοθέτης δεν μιλάει μόνο με την ιδιότητα του κινηματογραφιστή που σκηνοθέτησε την «Πολιτική κουζίνα» του 1.500.000 θεατών με διανομή σε 42 χώρες, αλλά με το βάρος του ανθρώπου που έχει τη βιωματική εμπειρία. Ήταν με κοντά παντελόνια το 1964, όταν έφυγε μαζί με την οικογένεια του για την Αθήνα μετά την απόφαση της Τουρκίας να προχωρήσει στις απελάσεις των Ελλήνων. «Εκτός από τις ανακατατάξεις που συμβαίνουν σήμερα κι έχουν πολλά επίπεδα προέλευσης και ανάγνωσης, η τουρκική κοινωνία όλο και περισσότερο εξισλαμίζεται και από την άλλη επιθυμεί να είναι κομμάτι της Ευρώπης. Θεωρώ ότι μεγάλη μερίδα της τουρκικής νέας γενιάς αισθάνεται ότι ο Κεμάλ τους έχει αποκόψει από τις πραγματικές τους ρίζες, που ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θεωρούν ότι ο εκπολιτισμός του Κεμάλ, σωστά κατά τη γνώμη μου, ήταν η βίαιη αποκοπή της Τουρκίας από το φυσικό και πολιτιστικό παρελθόν της. Σε αυτό το θέμα αναφέρονται κυρίως κύκλοι της διανόησης, αλλά και η προβληματισμένη νεολαία» λέει ο Τ. Μπουλμέτης. Αν και εγκατέλειψε τη γενέτειρα του ανήλικο αγόρι, ποτέ δεν έχασε την επαφή του με την Πόλη και τους ανθρώπους της. Με την «Πολιτική κουζίνα» γύρισε το χρόνο στο 1964. Μεγάλο μέρος των γυρισμάτων έγινε στην Κωνσταντινούπολη, όπου τελευταία βρέθηκε πριν από ένα μήνα.
«Η θεματική του “Φθινοπωρινού πόνου” έχει ενδιαφέρον διότι είναι καινούργια ως δημόσιος λόγος. Πριν από πέντε χρόνια θα ήταν ανήκουστο να προβάλλεται στις οθόνες της Τουρκίας αυτή η ταινία. Θα την είχαν κόψει» λέει και προσθέτει: «Δεν την έχω δει, αλλά οι απόψεις που έχω ακούσει μου άφησαν την αίσθηση ότι η ιστορία της ταινίας δεν εμβαθύνει στην Ιστορία, στην ουσία των γεγονότων, στην προέλευση και τις συνέπειες τους. Δεν είναι ένα φιλμ για τα Σεπτεμβριανά. Είναι μια ερωτική ιστορία την εποχή των Σεπτεμβριανών». Στην ερώτηση αν θεωρεί ότι οι Τούρκοι θεατές θα πήγαιναν να δουν μια ταινία που θα εστίαζε με άλλον τρόπο στα Σεπτεμβριανά απαντά: «Εξαρτάται… Οι Τούρκοι, όπως κι εμείς, θέλουν να τους λένε τα πράγματα όπως θέλουν να τα ακούσουν. Το γεγονός ότι χιλιάδες Τούρκοι βλέπουν την ταινία της Γκιριτλίογλου και μαθαίνουν για εκείνα τα γεγονότα είναι κατάκτηση. Είναι θετικό ότι χιλιάδες άνθρωποι έρχονται σε επαφή με το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, το οποίο η τουρκική κοινωνία αγνοούσε. Όπως και η Ελλάδα αγνοούσε τη μεγαλύτερη εξωελλαδική κοινότητα, των Κωνσταντινουπολιτών. Και θα ήθελα να σημειώσω ότι οι περισσότεροι έμαθαν για την κοινότητα αυτή από την “Πολιτική κουζίνα” κι αυτό με κάνει περήφανο» καταλήγει ο Τάσος Μπουλμέτης.
Τι έγινε στην Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβριο του 1955; Τα Σεπτεμβριανά, όπως έμειναν στην Ιστορία τα γεγονότα της 6ης και της 7ης Σεπτεμβρίου του 1955 στην Κωνσταντινούπολη, ξεκίνησαν με αφορμή τη βομβιστική επίθεση στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης. Όπως απέδειξαν ντοκουμέντα της εποχής, η πράξη ήταν μεθοδευμένη και υποκινούμενη, εξυπηρετώντας πολιτικούς σκοπούς. Το αποτέλεσμα ήταν χιλιάδες Τούρκοι φανατικοί εθνικιστές να προκαλέσουν πογκρόμ στην ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, σκοτώνοντας και κακοποιώντας Έλληνες όλων των ηλικιών και καταστρέφοντας σπίτια, εργασιακούς χώρους, εκκλησίες, μοναστήρια, σχολεία, εργοστάσια, ξενοδοχεία. Υπολογίστηκε ότι από τους 130.000 Έλληνες που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη εκείνο το Σεπτέμβριο επηρεάστηκαν περίπου 110.000 άνθρωποι, οι οποίοι αποφάσισαν σταδιακά να εγκαταλείψουν την Πόλη.

http://evdomos.wordpress.com/
http://enet.s3.amazonaws.com/20090412/120409.pdf